دیگری
دیگری : تحریریه دیگری به مناسبت شروع سال نو شمسی تلاش کرده است برخی از آثار منتشر شده زنان را در زمینه رمان، کتاب های ترجمه شده توسط مترجمان زن بررسی کرده و به خوانندگان خود معرفی کند. در این گزارش همچنین نگاهی به جوایز ادبی کسب شده توسط زنان ایرانی می اندازیم. اسامی زنان نویسنده در این جوایز انگشت شمار است و این مساله سوالهای زیادی را پیش روی ما قرار می دهد. آیا زنان نویسنده ایرانی آثار درخور توجهی خلق نمی کنند یا مردسالاری جامعه ادبی التفاتی به نویسندگان پر شمار زن ندارد؟ در انتها نیز یادی می کنیم از دو زن نویسنده درگذشته در سال ۹۷. امیدواریم سال آینده، سال بهتری برای زنان نویسنده، مترجم و شاعر باشد.
نگاهی به برخی از آثار زنان داستان نویس
فرشته نوبخت را باید یکی از پیشروترین زنان نویسنده این روزهای ایران دانست. نویسنده‌ای پرکار و پردغدغه و البته هدفمند. رمان نویسی برای او در مقام یک نویسنده و البته روزنامه‌نگار و منتقد ادبی، فعالیتی به شدت هدفمند و است و دغدغه‌های زیادی درباره آن به ویژه از زاویه یک نویسنده زن دارد. او به تازگی رمان « کمی مایل به سرخ» را منتشر کرده است که ششمین اثر داستانی وی پس از مرغ عشق‌های همسایه روبرویی، کلاغ، با من حرف بزن پدر، سیب ترش و از همان راهی که آمدی برگرد به شمار می‌رود.
مجموعه «با حافظ در آلاسکا» برگزیده سه دهه تجربه در شیوه‌های متفاوت داستان‌نویسی در آثار زهره حاتمی است. از داستان کلاسیک «مادربزرگ» ۱۳۶۴ تا جریان سیال ذهن در «روز اول» تا داستان مینیمالیستی «آن‌سوی اتوبان» ۱۳۷۶. داستان‌های این مجموعه طیف گسترده‌ای از زمان و گاه مکان را در برمی‌گیرند. در آنها می‌توان از محله‌های قدیمی تهران تا بنادر آلاسکا را دید و شخصیت‌هایی را مورد توجه قرار داد که به تنوع فضا و گونه‌گونی شخصیت‌ها کمک کرده‌اند.
مجموعه داستان «ارواح آسانسورها را جابجا می‌کنند» از سارا اسماعیلی در ژانر و قالب جنایی، ترسناک و اجتماعی به چاپ رسیده است. این کتاب از ۲۱ داستان کوتاه تشکیل شده است. فضاهای وهم گونه، دارک، رئال جادویی و سورئال داستان‌های این مجموعه، فضاهای زندگی مردم در دنیای مدرن و امروزی را به خوبی تداعی می‌کند.
همچنین نشر نیماژ داستان بلند «مرز و حد» اثر زینب حبیبی را که نخستین اثر داستانی از نویسنده آن به شمار می‌رود را روانه بازار کتاب کرد.
بن مایه داستان حبیبی مرزهای ذهنی است که راوی این داستان؛ سحر و دوستانش آن را پشت سر می‌گذارند.داستان «مرز و حد» داستان دغدغه‌های زنانه و کشف موانع و خواسته‌های جنسیتی آنها در زمان کنونی است.
انتشارات کتاب نیستان «آیلین» اثر فرخنده حق‌شنو را روانه بازار کتاب کرد. آیلین شامل ۱۰ داستان کوتاه است که در آنها زنان در محوریت رویداد و یا دارای نقش محوری در شکل‌دهی به یک رویداد هستند. حق‌شنو با تجربه سالها داستان‌نویسی در قالب کوتاه و بلند، تازه‌ترین دل‌مشغولی‌های خود را که قابلیت بازروایی داستانی داشته است در این مجموعه گردآوری کرده است که شاید بتوان در یک عبارت کوتاه وهم‌گریزی و خلق نوعی ویژه از رئالیسم زنانه را به آن اطلاق کرد.
فرخنده حق‌شنو در این مجموعه بیش از هر چیز سعی در خلق فضایی زنانه در نگارش داستان کوتاه داشته است. با این تفاوت که او برای خلق این داستان‌ها، به دنبال سانتی‌مانتالیزم رایج در ادبیات زنانه دهه هشتاد نرفته است و سعی نداشته است تا با چشم بستن بر مخاطب بالقوه ادبیات زنانه، نیات و تفکرات بعضا نواندیشانه رایج درباره زنان را به عنوان دغدغه‌های رایج در بدنه جامعه به مخاطب خود تزریق کند. زن در دنیای او به این دلیل نقش اصلی را پیدا می‌کند که نویسنده به دلیل هم ماهیت بودن با او بیشتر توانایی درک و تحلیل او را دارد و می‌تواند از زاویه نگاه او به بررسی و روایت بپردازد و حالات او را در دل داستان بیان و از گره‌های ذهنی که مهمترین بهانه روایت داستانی هستند رمزگشایی کند.
«به وقت بی نامی» نیز اخرین رمان نازنین جودت است .به وقت بی‌نامی روایت یک شبانه‌روز از زندگی زن میان‌سالی به نام موگه است که سالها نقش‌آفرین اول و موفق سریال‌های تلویزیونی بوده اما به دلیل مشکلاتی چند سالی است از بازیگری فاصله گرفته است. این رمان در ژانر وحشت است و بازگویه روایت های جنگ ایران و عراق از زبان موگه است.
کتاب در خور توجه دیگری که در سال ۹۷ منتشر شده «شهرهای گمشده» است. این کتاب سومین رمان آیدا مرادی آهنی پس از انتشار «پونز روی دم گربه» و «گلف روی باروت» است. شهرهای گمشده داستانی جسورانه دارد. در دورانی که رمان‌های عاشقانه و ناداستان‌های انگیزشی در بازار نشر ایران و البته جهان پُرخواننده است، انتخاب موضوعی سیاسی، آن‌هم مرتبط با سیاستِ روزِ خاورمیانه، شجاعت خاصی می‌خواهد.
پرداختن به سیاست در شهرهای گمشده، نه آنچنان مفصل و گیج‌کننده است که حوصله‌ی خواننده را سر ببرد، و نه به‌شکلی گذرا صرفاً به چند نام سیاسی اکتفا کرده است. اشاره به جزئیاتِ مکانی و احساسی، روش اصلی مرادی آهنی در به‌تصویرکشیدنِ موقعیت‌های شهرهای گمشده است.
در بخش نمایشنامه نیز فرخنده فاضل نویسنده و ناشر به تازگی نمایشنامه «The Weeker» را از نوشته‌هایم توسط انتشارات نعمتی پاژ با همکاری انتشارات آهنگ قلم به چاپ رسیده که در واقع جوابیه‌ای به نمایشنامه «The Stranger» نوشته آگوست استریندبرگ است.
این نمایشنامه در دو پرده نوشته شده و موضوع اصلی‌اش هم زنان است. همان طور که اشاره کردم «The Weeker» یا «ضعیف‌تر» یک واکنش و پاسخ به نمایش «The Stranger» یا «قوی‌تر» استریندبرگ است که یک اثر ۱۰ صفحه‌ای و تک‌پرده است.
مروری بر آثار زنان مترجم
در حوزه ترجمه کتاب های در حوزه سینما، ادبیات و جنگ بوسنی سه کتاب برجسته با ترجمه زنان منتشر شده است . کتاب «تاریخ‌سازان بریتانیا (سیمای هشت زن)» نوشته جنی مورِی با ترجمه پرتو شریعتمداری توسط انتشارات جهان کتاب منتشر و راهی بازار نشر شده است. این کتاب نهمین عنوان از مجموعه «برگی از تاریخ» است که این ناشر چاپ می‌کند.
این کتاب دربرگیرنده زندگی‌نامه ۸ زن تاریخ‌ساز در انگلستان است که به قلم جنی موری روزنامه‌نگار و نویسنده نوشته شده و در قالب این کتاب به چاپ رسیده‌اند. او با انتشار این کتاب خواسته خلافِ گفته تامس کارلایل فیلسوف و تاریخ‌دان اسکاتلندی عمل کند که گفته بود جهان چیزی نیست مگر سرگذشت مردان بزرگ. موری در طول عمر حرفه‌ای‌اش با تعدادی از تاثیرگذارترین زنان تاریخ معاصر انگلستان مصاحبه کرده و نمی‌خواسته جوانان کشورش با تفکر امثال کارلایل پرورش پیدا کنند.
زنانی که این کتاب به زندگی‌شان اختصاص دارد، به این ترتیب عناوین کتاب را به خود اختصاص داده‌اند: مری ولستون کرافت، ایدا لاولیس، میلیسنت گارت فاست، املین پانکهرست، کنستانس مارک‌ویچ، نانسی استور، مارگارت تاچر و نیکلا استرجن. این زنان در گروه‌های مختلف اجتماعی قرار می‌گیرند. از مبارز حقوق زنان، دانشمند ریاضی‌دان و فعال جنبش حق رأی زنان گرفته تا مدافع حقوق زنان کارگر، مادران و کودکان، نماینده مجلس عوام، نخست‌وزیر بریتانیا، رهبر حزب ملّی اسکاتلند و… .
سرگذشت هر یک از این زنان، الهام‌بخش تکاپوگران حقوق زنان است؛ زنانی که به جای نفرین تاریکی، چراغ برافروختند و برای رسیدن به حقوق انسانی خود چشم‌به‌راه نماندند.
گزینش ۸ زندگی‌نامه این کتاب، با هدف تمرکز بر زنان پرچمدار در جنبش‌های اجتماعی و برابری‌خواهانه انجام شده است. مترجم کتاب نیز آن را با نی نیت ترجمه کرده که خواننده فارسی‌زبان با سرگذشت کمترشناخته‌شده زنانی آشنا شود که برای پایان‌دادن به نابرابری دیرپا و ریشه‌دار میان زن و مرد طی دو قرن گذشته، گام‌های بلندی برداشتند و رنج‌های فراوانی را به جان خریدند.
همچنین انتشارات مروارید کتاب « دو نیمه من» شامل آثاری از زنان داستاننویس آمریکای لاتین را به انتخاب و ترجمه فریده شبانفر منتشر کرد.
این کتاب که با مقدمه‌ای از نویسنده درباره تاریخچه کوتاه از زنان داستان‌گوی آمریکای لاتین و نیز مساله زن و زنان نویسنده شروع شده و در ادامه ۲۱ داستان کوتاه را روایت می‌کند. کتاب از تمایلات ابتدایی تا شناخت ابعاد روان شناختی و اجتماعی زن به مثابه یک انسان را در داستان‌های خود بررسی می کند. هر داستان از این مجموعه به نوبه خود بر تاریخچه وابستگی زنان به قوانین مردانه و دشواری های بازدارنده آن ها برای دفاع از خود می‌پردازد تا جایی که سرنوشت ساز خود باشند.
راویان هر داستان بر موقعیت خالی از امتیاز زن در یک جامعه ی مردسالار، و توانایی فردی و شخصی زنانی که می کوشند وضعیت موجود را تغییر دهند شهادت می دهند و هریک سرنوشتی نمادین برای اسطوره شکنی ارزش‌های مردانه ارائه می‌کنند.
داستان‌هایی که در این کتاب می‌خوانیم در اواخر قرن بیستم نوشته شده اند یعنی دورانی که زنان نویسنده آمریکای لاتین جایگاه برحق خود را در عرصه ادبیات به تدریج به دست میآورند و جای مردان را که تاکنون از زبان زنان شهادت داده بودند می گیرند.
«ویکتوریا اوکامپو» از منتقدان ادبی آمریکای لاتین درباره این داستان‌ها بیان داشته است: این کار زنان است که نه تنها این دنیای ناشناخته را، که خود نماینده ی آن هستند، کشف کنند بلکه حال نوبت آن هاست که در حد توانایی خویش در مقام شاهد سخن بگویند. اگر زنان در این راه پیروز شوند. ادبیات جهان به غنایی والا دست خواهد یافت.
همچنین کتاب «خداحافظ سارایوو» تازه‌ترین اثر منتشر شده در نشر کتابستان معرفت با موضوع جنگ بوسنی است که به قلم آنکا رید وهانا اسکارفیلد و ترجمه عابده میرزایی منتشر و عرضه شد.
کتاب خاطره‌هایی است که از زبان دو خواهر «آتکا» و «هانا» روایت می‌شود؛ آتکا دختر بزرگ خانواده ای است که از ۱۰ خواهر و برادر دیگرش بزرگتر است و ۲۱ سال دارد. مادر خانواده به خاطر فعالیت‌های بشر دوستانه عضو سازمان «مادران برای صلح» است و قبل از محاصره به وین رفته است و با تلاش بعد از مدتها به سارایوو بر می‌گردد و در هرحال در سارایوو باشد یا بیرون از آن، بیشتر به فعالیت‌های اجتماعیش مشغول است. بنابراین تقش مادر این خانواده پرجمعیت با آتکاست و مادر بزرگی ۷۵ ساله که با اینکه جنگ جهانی دوم را تجربه کرده است، سرزنده و امیدوار است و برخلاف نوه‌هایش که در حکومت کمونیستی بزرگ شده اند و دین را افیون توده‌ها می‌دانند، اعتقادات متفاوتی دارد اما این مانع ارتباط صمیمانه و با احترام دو طرف نیست. بوی قهوه‌هایش که بهترین لحظات امیدبخش را می‌سازد را می‌شود در جای جای خاطرات در سخت ترین شرایط احساس کرد.
مقایسه تطبیقی پیرزاد و البا دسس پدس
نقد تطبیقی آثار نویسندگان مختلف و توجه به فرهنگ‌ها، بینش‌ها و جهان‌بینی هنرمندان کشورهای مختلف، از موضوعات مورد علاقه و توجه دانشجویان رشته‌های ادبی است. با وجود این وقتی برای تحقیق و پژوهش در این باره، به کتابخانه‌ها و مآخذ مختلف رجوع می‌شود، تعداد منابع در خور و منسجم، بسیار اندک است.
در کتاب «زن از نگاه دو زن» آثار دو نویسنده زن، یکی ایرانی و دیگری ایتالیایی، به صورت تطبیقی مورد مطالعه قرار گرفته است. زویا پیرزاد و آلبا دسس پدس، هر دو در بیشتر مسائل مورد بررسی در این مطالعه، با هم اختلاف نظر داشته‌اند، به جز یک مسئله؛ محوریت زنان در بحث‌هایشان.
در این اثر به طور مشخص دو کتاب «دفترچه ممنوع» (آلبا دسس پدس) و «چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم» (زویا پیرزاد) مورد نقد و بررسی تطبیقی قرار گرفته است. به اعتقاد نویسنده (شراره علاء) در آثار این دو داستاننویس، اغلب زنان، سرخورده اجتماع هستند؛ اجتماعی که مردان ساخته‌اند و بدون توجه به زن و خواسته‌هایش، تنها ارزشی را که برایش قائل‌اند، تولید مثل است و اینکه مادر بچه‌هایی باشند که به دنیا میآورند.
همچنین بر اساس مطالعه نگارنده، زویا پیرزاد برخلاف نویسنده ایتالیایی، عقاید فمنیستی خود را با صدای بلند مطرح می‌کند؛ به عنوان مثال او در «چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم» به زندگی زنی می‌پردازد که تلاش می‌کند حق رای و آزادی را برای زنان جامعه خود به ارمغان بیاورد؛ این در حالی است که «آلبا دسس پدس» در آثارش ظلم به زنان را مانند تابیدن هر روز خورشید، عادی می‌داند و البته تلاش می‌کند که زنان جامعه‌اش را به نسبت به این مسئله حساس کند که در مقابل ظلم ننشینند و قیام کنند.
زنان داستان نویس نسل سوم به روایت میرصادقی
کتاب دیگری که هرچند نویسنده آن زن نیست اما نمی شود از معرفی آن صرف نظر کرد؛ کتاب «زنان داستاننویس نسل سوم» با گزینش و تفسیر جمال میرصادقی است .
این نویسنده پیش کسوت در مورد این کتاب گفته است: زمانی که شروع به نوشتن کردم، دیدم تعداد نویسنده های نسل سوم خیلی زیاد است و ما فوران داستاننویس زن را داریم. در نسل اول فقط سیمین دانشور را داشتیم. در نسل دوم پنج نویسنده زن داشتیم و در نسل سوم انفجار داستان‌نویسان زن را داریم. بنابراین مردان را کنار گذاشتم و مجموعه داستان‌های زنان را بررسی کردم. حدود ۹۰ مجموعه گیر آوردم و خواندم. حدود ۲۰ مجموعه اصلا داستان نبود و انشانویسی بود. بر اساس شناختی که از داستان دارم، آن‌هایی را که در حد داستان بود انتخاب کردم؛ در میان این داستان‌ها، داستان‌های ضعیف، متوسط و فوق‌العاده‌ای بود. ۶۸ داستاننویس را انتخاب کردم که حاصل کار در آمریکا چاپ شد..
مدیر نشر مروارید آقای حسن زاده از من خواست تا این کتاب را در ایران چاپ بکند که من اجازه دادم، اما گرفتار سانسور شد؛ مثلا از یک داستان، یک صفحه حذف کردند و از داستان دیگر پنج سطر. من که در داستان دیگران نمی‌توانم دست ببرم و آن را حذف کنم، من فقط داستانی را که مجوز گرفته بود، انتخاب کرده و تفسیری برای آن نوشته بودم. کتاب در ارشاد ماند تا اخیرا آقای مردای‌نیا (مدیر اداره کتاب) را که آدم حسابی است و ۱۵ سال پیش هم به سه کتاب مجوز انتشار داده بود، اتفاقی در مراسمی دیدم و به او گفتم که این مورد پیش آمده و اجازه انتشار کتاب داده شد. البته سه تا از ۶۸ نویسنده حذف شدند؛ خانم شیوا ارسطویی، خانم بلقیس سلیمانی و خانم طلا نژادحسن. این کتاب با داستان‌های ۶۵ نویسنده چاپ شد. من از انتشار کتاب خوشحالم و آن را به زنان تقدیم کرده‌ام. در واقع این کتاب حاصل آن زمان بود و حداقل باید ۱۰ – ۱۵ سال پیش منتشر می‌شد.
زنان و جایزه های ادبی
مجموعه شعر «خداحافظی در خیابان پاییز» سروده‌ی مریم اسلامی در هشتمین دوره جایزه پروین اعتصامی در بخش ادبیات کودک از بین پنج اثر منتخب شایسته‌ی تقدیر شناخته شد.
«نشان احمد محمود» هم به لیلی گلستان به خاطر کتاب «حکایت حال» او اهدا شد.
همچنین جایزه« جلال ال احمد» در بخش ادبی به «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» به قلم «لیلا سیدقاسم» از نشر هرمس، اثر شایسته تقدیر شناخته شد.
نویسندگان زن درگذشته
سال ۹۷ تنی چند از زنان فرهیخته ایرانی درگذشتند از جمله فرنگیس حبیبی روزنامه نگار و نویسنده که بعد از سالها مهاجرت در فرانسه در گذشت. او در کتاب «جنگ با من از فاصله دور سخن گفته است» که مستقیما به زبان فرانسه به نگارش درآمده است، بیش از پنج دهه از زندگی خود در فرانسه و ایران را روایت می‌کند. نخستین مهاجرت وی به فرانسه در ۱۹ سالگی و به قصد تحصیل بوده که با جنبش می ۱۹۶۸ همراه می‌شود و او را به قلب تحولات اجتماعی و مدنی در این کشور پرتاب می‌کند. وی که یک چپگرای ایرانی در میان هزاران دانشجو از کشورهای پرتغال، اسپانیا، برزیل و فرانسه بود از همین‌جا فعالیت سیاسی خود را در کنار دانشجویان ایرانی علیه شاه آغاز می‌کند. در سال ۱۹۷۹ و پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، همراه با هزاران ایرانی دیگر به کشور باز می‌گردد.
حبیبی در سالهای اول انقلاب با پاکسازی دانشگاه‌ها از تدریس در رشته جامعه‌شناسی ممنوع شده بود، از هراس روزانه خود و نگرانی از دستگیر شدن می‌نویسد و با هر خبر دستگیری یا تیرباران یک دوست یا یک آشنا بر افزوده شدن این هراسش تاکید می‌کند. سرانجام این نگرانی و تشدید جنگ، فرنگیس حبیبی را وا می‌دارد به همراه دو کودک و همسرش ایران را دوباره به مقصد پاریس ترک کند و به تبعیدی خودخواسته تن می‌دهد.
فرنگیس حبیبی در فرازی از کتاب درباره این بازگشت می نویسد: « در چمدان‌هایمان به مقدار زیادی رویا، مقداری هدف و شمار زیادی کتاب به همراه آوردیم. چند هفته اول انقلاب مثل یک صبح بهاری بود، شکوفا و پر از وعده. همه آستین‌هایشان را بالا زده بودند، هر روز صبح روزنامه‌ها بدون سانسور منتشر می‌شدند، ظهر برای رسیدن به یک کنفرانس به سمت دانشگاه هجوم می‌آوردیم، غروب سری به نمایشگاه‌هایی می‌زدیم که قبلا ممنوع بودند، شبانگاه به کنسرت خوانندگان متعهدی می‌رفتیم و جشن‌مان کامل بود. کم کم تظاهرات به سمت اعدام این و آن پیش رفت، اسلامگرا، ملی‌گرا یا کمونیست هم فرقی نمی‌کرد، همه از ته حنجره‌هایشان فریاد می زدند فلانی باید اعدام شود.»
همچنین فاطمه(ایران) دژگانی، محقق و نویسنده هرمزگانی، در سن ۸۲ سالگی و پس از تحمل مدتها بیماری، امسال دار فانی را وداع گفت.
دژگانی که علاقه وافری به کتاب‌خوانی و نوشتن داشت، قریب بر ۱۰ کتاب را به رشته تحریر آورده بود.
کتاب‌های «داستان‌های حقیقی و صدسال قبل استان هرمزگان»، «زندگی‌نامه شاعران و مشاهیر هرمزگان»، «چیستان در جنوب»، «قشم نگینی بر خلیج‌فارس» و «جن‌زدگان جنوب ایران» از جمله آثار وی به شمار می‌روند.
همچنین «آنچه بر ما گذشت»، «بندر خمیر بهشت گمشده»، «زنان پیام‌آور عاشورا از آغاز تاکنون» و «باورهای سینه‌به‌سینه در هرمزگان» از دیگر آثار منتشر شده وی هستند.
کتاب‌های «تأسیس قشم از زمان ساسانیان» با موضوع تاریخ قشم و «سفیر عشق قشم سردار شهید غلام شاه ذاکری» با موضوع معرفی ۱۶ شهید شهرستان قشم از جمله آثار اوست.
مرحوم دژگانی در ۲۲ آبان ۱۳۱۵ آمد و کتاب‌های وی در معرفی آداب، سنن و تاریخ غنی استان هرمزگان به ویژه قشم نقش به سزایی را داشتند.