برگردان ساعد صادقی، خلاصه و ادیت فتانه صادقی
دیگری: در پرونده جنبش زنان در خاورمیانه تلاش داریم به تاریخچه، وضعیت کنشگران زنان، وضعیت زنان در خاورمیانه نگاهی بیاندازیم. این مطلب که خلاصۀ مقاله تاریخچه مختصری از فمینیسم در پاکستان است از همین‌رو ترجمه شده.
از تأسیس تاکنون زنان در مبارزه با مردسالاری
در سال ۲۰۱۲ «دکتر جاوریا شهید» و «خالد منظور بوت» مقاله‌ای با عنوان «جایگاه زنان پاکستانی در قرن بیست و یکم» را منتشر کردند که مورد تحسین کارشناسان قرار گرفت. در این مقاله آن‌ها فمینیسم را به‌عنوان برابری برای زنان و رهایی از تبعیض جنسیتی در ابعاد مختلف زندگی تعریف کردند؛ به گفته آن‌ها «فمینیست‌ها کسانی هستند که جرئت می‌کنند که توطئه سکوت در برابر ستم و روابط نابرابر میان زنان و مردان را بشکنند و حتی بخواهند که آن‌ها تغییر بدهند». همچنین در ادامه می‌گویند: «هدف همه کنش‌های فمینیستی ایجاد جنبش‌هایی اجتماعی است که منجر به گرفتن حقوق بیشتری برای زنان از جامعه می‌شود». با در نظر گرفتن چنین موضوعی، می‌توان گفت که فمینیسم در پاکستان صرفاً یک افسانه است. از آغاز زمان استقلال پاکستان، زنان در حال نبرد با رفتارهای استثمارگرانه مردانشان بوده‌اند و شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی پاکستان مبارزه برای به دست آوردن حقوقشان را سخت‌تر نموده است. تقریباً همواره مقاومتی در برابر زنانی که می‌خواهند از طریق تحصیل، کار یا حتی انتخاب همسر اقدام به توان‌افزایی خودش بکنند وجود داشته است. بااین‌حال به سازمان‌های غیردولتی و دیگر مؤسساتی که به زنان تحت ستم کمک می‌کنند، تهمت گمراه کردن و «شست و شوی مغزی» زنان زده می‌شود. بیشتر این زنان دردها و مشکلاتشان را فرومی‌خورند (و درباره آن چیزی نمی‌گویند) که دلیل آن یا ترس است یا نبودن مرجعی که بتوانند به آن مراجعه کنند و طبقه نسبتاً مرفه و تحصیل‌کرده بالای جامعه هم چشمانش را در برابر این مشکلات فرومی‌بندد تا بتواند وضعیت موجود خود را حفظ کند.
گفتمان‌های فمینیستی در پاکستان
به شکل کلی، در پاکستان دو رشته گفتمان فمینیستی وجود دارد: فمینیسم مدرن اسلامی و فمینیسم سکولار. فمینیست‌های مدرن اسلامی مانند رفات حسن، امینه ودود و اسما برلس سعی دارند که حقوق زنان را از طریق بازتعریف دیدگاه‌های اسلامی و تمرکز روی قوانین زن‌محور افزایش دهند. این شکل فمینیسم برای اقشار پایین، متوسط و متوسط-بالا جامعه که برای جواب سؤال‌هایشان به دین روی می‌آورند دارای جاذبه است. فمینیست‌های سکولار مانند شهناز رئوس و فوزیه سعید فمینیسم را بخشی از حقوق ابتدایی بشر و جدا از قوانین دینی می‌دانند. لازم به ذکر است که افرادی که آموزه‌های اسلامی را برای ارزش‌های زن‌ستیز خود به شکل اشتباه تفسیر می‌کنند این زنان (فمینیست‌های سکولار) را مبلغ‌های فرهنگ غربی می‌خوانند.
نقل‌قول‌های بی‌شماری از علمای برجسته اسلامی(به علاوه احادیث و نوشته‌های خود قرآن)وجود دارند که حقوق زنان در زمینه‌های مختلف زندگی مانند تحصیل، ازدواج و طلاق را اعلام می‌کنند. در سیاست، همیشه جریان‌های فمینیستی وجود داشته‌اند؛ اما فقط الآن است که به دلیل پیشرفت‌های رسانه‌ای و ارتباطی واضح و محسوس هستند. برای مثال فاطمه جناح قبل از تأسیس پاکستان هزاران زن را تشویق کرد که برای رفاه خود ایستادگی کنند. کمی بعد ازآن بیگم رعنا لیاقت علی‌خان مؤسسه زنان تمام پاکستان را در سال ۱۹۴۹ باهدف پیشرفت جایگاه اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی زنان تأسیس کرد. مشابه آن، انجمن عملی زنان در سپتامبر ۱۹۸۱ تأسیس شد و شروع به حمایت و لابی‌کردن برای زنانی که خود منابع انجام این کار را نداشتند، کرد.
زنان علیه حدود
در سال ۱۹۸۰ بود که‌موجی از مبارزات فمینیستی در واکنش به اعمال قانون جنجال‌برانگیز «حدود» جنرال ضیاءالحق که خواستار ارائه چهار شاهد عینی توسط قربانیان تجاوز برای اثبات اتهامشان بود به وجود آمد. انجمن عملی زنان به‌طور علنی مقابل احکام ناعادلانه‌ای که تحت این قانون اجرا شدند، ایستاد و با این کار آگاهی ایجاد کرد. این انجمن شامل زنانی از تمام طبقات بود، این زنان در رسانه‌ها علیه دولت صحبت کردند، در خیابان‌ها تظاهرات کردند، در مدرسه‌ها کمپین‌های آموزشی برقرار کردند و شعار معروف «مردان، پول، ملاها و ارتش» را به وجود آوردند.
اصلاح قانون کیفری و ضد آزار و اذیت جنسی
طبیعتاً در دو دوره نخست‌وزیری بی‌نظیر بوتو، فمینیسم بیشترین توجه را به خود جلب کرد. در این دوران سازمان‌های غیردولتی و گروه‌های متمرکز (فوکوس گروپ) قدرت زیادی به دست آوردند و توانستند که دولت را ترغیب به اصلاحات کنند. متأسفانه این حرکت هنگام سرکار آمدن نواز شریف در سال ۱۹۹۷ ضعیف شد و محافظه‌کاران و احیاگران مذهبی توانستند که حقوق زنان را کاهش بدهند؛ عافیہ شهربانو در مقاله «درباره تاریخ فمینیسم پاکستان (۲۰۰۹)» به این مسئله می‌پردازد. در سال ۱۹۹۷ شورای ایدئولوژی اسلامی توصیه کرد که پوشیدن برقع اجباری شود و قتل‌های ناموسی نیز به اوج رسیدند. بعضی از پیشرفت‌های ازدست‌رفته در طول این سال‌ها هنگام پشتیبانی جنرال پرویز مشرف از حقوق زنان و تشویق آن‌ها به شرکت در رسانه‌ها؛ ورزش و دیگر فعالیت‌های سیاسی-اجتماعی باز پس گرفته شدند. این جنبش هنوز ادامه دارد، البته با شور و شدت کمتری. انجمن عملی زنان توانسته است که لوایح زیادی که از زنان پشتیبانی می‌کنند را به تصویب برساند؛ این قوانین شامل لایحه اصلاح قانون کیفری (۲۰۰۴)، لایحه (ضد) آزار و اذیت جنسی، قانون جنایی اسید، لایحه محافظت از زنان، لایحه جایگاه زنان و قوانین متفرقه دیگری که قتل‌های ناموسی و سایر فسادی که زنان پاکستانی در معرض آن هستند را محکوم کنند.
در مقاله‌ای که در نیویورک‌تایمز منتشر شده است، نویسنده‌ای به نام بینا شاه می‌گوید که: «که یک جنبش فمینیستی فقط وقتی موفق می‌شود که ساختار جامعه و زنانی که برای آن‌ها فعالیت می‌کند را انعکاس بدهد». شاید اگر زنان پاکستانی بیشتری از این دستاوردهای بزرگ تاریخی جنبش‌های فمینیستی الهام می‌گرفتند جایگاه بالاتری در جامعه داشتند و پاکستان یکی از بدترین کشورها برای زنان محسوب نمی‌شد. بینا(یک طرفدار فمینیسم سکولار) می‌گوید که فمینیسم سکولار دامنه دمکراتیک‌تری دارد و برای جنبش‌های متعدد فمینیستی کل جهان جذبه بیشتری دارد، درحالی‌که فمینیسم اسلامی به اسلام و یا پاکستان محدود است. «پاکستان نیازمند فمینیسمی است که هم فمینیسم سکولار و هم فمینیسم اسلامی را باظرافت همراه هم کند» همچنین در ادامه می‌گوید: «خود پاکستان به همین شکل پایه‌گذاری شد، هم بر اساس ارزش‌های اسلام و هم سکولار».
فمینیسم سکولار یا اسلامی کدامیک مناسب زنان است؟
شاید فمینیسم سکولار است که می‌تواند چهره پاکستان را در برابر جهان‌ترمیم کند. در پاکستان شاید حقوق زنان درست درک نشده یا نمودش کم باشد و حتی نادیده گرفته شود؛ اما وجود دارد. مردم ما باید بدانند که فمینیست بودن به معنی ضد مرد یا اسلام‌ستیز بودن نیست. کسانی که برای حقوق زنان فعالیت می‌کنند باید در موضع خود شفاف‌تر و متحدتر باشند و تعادل عملی بین آنچه درست است و آنچه ما می‌دانیم را پیدا کنند. پیام فمینیسم این نیست که زنان برترند. فمینیسم صرفاً سعی دارد که زندگی زنان کل جهان را از آن چیزی که بوده و هست راحت‌تر کند.
مانند تمام موارد دیگر، حقوق برابر برای زنان هم بدون حمایت سنگین سیاسی ممکن نیست و هنگام نبود این امکان، فمینیست‌ها باید خودشان دست‌به‌کار بشوند. نویسنده‌ای به نام مدیحه اختر در مقاله‌اش در مورد «فمینیست‌ها در پاکستان» می‌گوید: «درحالی‌که فضای موجود برای زنان در فضاهای سیاسی ملی‌گرا همیشه کم بوده است، در پاکستان برای سیاست‌های فمینیستی تقریباً هیچ فضایی وجود ندارد؛ فمینیست‌ها چه اسلامی و چه سکولار باید به اینکه که فقط می‌توانند نظرهایشان را از طریق مؤسسات غیردولتی و آموزشی، چه در پاکستان و چه خارج از آن بیان کنند، بسنده کنند».
آیا می‌دانستید: یکی از اولین فمینیست‌های پاکستان مرد بود؟
رنگیلا، کمدین و کارگردان فیلم، نخستین پاکستانی‌ای بود که نگرانی‌هایش در مورد نحوه رفتار جامعه با زنان را به شکل علنی اظهار کرد و از جنبش آزادی ۱۹۷۰ پشتیبانی کرد. وی این کار را از طریق ساختن، کارگردانی و حتی بازی کردن در فیلم آروت رآج در سال ۱۹۷۹ انجام داد. این فیلم داستان یک زن خانه‌دار است که در مقابل شوهر شوونیستش می‌ایستد و سپس یک حزب سیاسی برای زنان کشور تشکیل می‌دهد و نهایتاً رهبر ملی می‌شود. ب ااینکه این فیلم در باکس آفیس اجرای ضعیفی داشت، نشان می‌دهد که رنگیلا تلاش خودش را کرد و جلوتر از زمان خود بود.
فمینیسم به تعریف تعدادی از زنان موفق پاکستان
حمائمه ملک (بازیگر): «من به قدرت‌یابی (empowement) زنان باور دارم و به نظر من می‌تواند در پاکستان جایگاه قوی‌ای داشته باشد. تعداد زیادی از زنان حقوق خود و مهم‌تر از آن پتانسیل خود را می‌دانند. بدون نادیده گرفتن بخش‌هایی از پاکستان که مردم آن هنوز نظر خود را عوض نکرده‌اند، دیدن اینکه زنان امروزه در مورد دیدگاهشان صریح هستند، شغل‌های مختلف را امتحان می‌کنند و کلیشه‌ها را از بین می‌برند و اینکه این کار را در مقابل «هنجار» هایی که جامعه برایشان تعیین کرده است، انجام می‌دهند خیلی خوب است.»
ونیزه احمد علی (مدل و کارآفرین): «مفهوم فمینیسم در پاکستان واضح نیست؛ فمینیسم در موردتنفر از مردان یا باز کردن در ها نیست. شخصاً من باور دارم که همه ما باهم برابریم، اما خیلی‌ها این را باور ندارند. در کشور ما، یکی از نمایندگان ایالتی می‌تواند در پارلمان بگوید که زنده دفن کردن زنان جزئی از فرهنگ ماست و هیچ مشکلی برایش پیش نیاید. افراد در مورد فمینیسم صحبت می‌کنند اما هیچ اتفاقی نمی‌افتد. ما حتی از حقوق ابتدایی مانند برق محرومیم و به‌علاوه آن در دنیا مردان زندگی می‌کنیم پس حقوق زنان دور از دسترس است. در این زمینه هیچ حرکتی وجود ندارد.»
عتیقہ اوڈھو(بازیگر و کارآفرین): «به‌عنوان یک زن من از هیچ‌کسی حقوق برابر نمی‌خواهم. من به سعی و کوشش باور دارم تا به هدف‌های خودم برسم. هیچ‌کسی بر اساس جنسیت نباید نسبت به فرد دیگری ترجیح داده بشود. این توانایی است که توان‌بخشی می‌کند، نه چیزهای متفرقه. مردان شریک برابر ما هستند پس ما باید آن‌ها را در موفقیت‌هایمان شرکت دهیم».
https://tribune.com.pk/story/764036/feminism-in-pakistan-a-brief-history