دیگری
دیگری: ۲۷ تیرماه ۱۳۶۷ سالروز پذیرش قطعنامه ۵۹۸ و پایان هشت سال جنگ ایران و عراق است. در ابتدای انتشار پرونده زنان، جنگ و صلح در دیگری مروری بر رمان‌های فارسی و غیرفارسی که در این مورد نوشته‌شده اند داشتیم و اکنون در انتهای پرونده مروری برکتاب‌هایی می‌کنیم که در مورد زنان، جنگ و صلح نوشته‌شده‌اند، اما رمان نیستند.
«چهره‌های خاکستری»
کتاب چهره‌های خاکستری نوشته «کتی اوتن»، روایت‌هایی خواندنی از اسارت و مقاومت زنان ایزدی در برابر داعش بر پایه بیش از صد مصاحبه است که در سال ۲۰۱۷ در فهرست بهترین کتاب‌های حقوق بشری قرار گرفت و موفق به دریافت جایزه شد.
ایزدی‌ها نسل‌هاست که از کشتار و ظلم رنج‌برده‌اند؛ ولی حمله داعش در اواخر تابستان ۲۰۱۴ با دیگر وقایع متفاوت بود. چهره‌های خاکستری (With ash on their faces) روایتی است بر پایهمصاحبات مستندی درباره حمله دعش در آگوست ۲۰۱۴ و اتفاقات بعد از آن، به خصوص تأثیرش بر زنان ایزدی که اسیر داعش شده بودند.
کتی اوتن (Cathy Otten) روزنامه‌نگار و نویسنده انگلیسی، بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ در کردستان عراق سکونت داشته است. او برای نشریات مختلفی از جمله ایندپندنت، نیوزویک، تایم و گاردین می‌نویسد. اوتن با نوشتن این کتاب به دلیل پوشش خبری جنگ داعش و همچنین فرمان منع سفر ترامپ برای ساکنان چند کشور مسلمان نشین، برنده جایزه «صدای جدید» شد.
نویسنده این اثر، خود عنوان کرده باوجود آنکه از کشوری آمده که پیشینه‌ای استعماری داشته اما سعی نموده است مطلبی برخلاف این نگاه به نگارش درآورد. او در کتابش می‌گوید هدفش این نبوده که تنها زنان را قربانی یا قهرمان به نمایش بگذارد بلکه برایش اهمیت داشته است تا روایتی از این نسل‌کشی‌ها و شیوه‌های مورداستفاده در آن‌ها و واکنش جامعه زنان ایزدی عراق را نشان دهد.
کتاب به شیوه ژورنالیسم تحقیقی نوشته‌شده است و علاوه بر روایت شیوه‌های مقاومت زنان ایزدی در طول نسل‌کشی تاریخی و ازجمله آخرین آن توسط داعش، اطلاعات خوبی در مورد آیین ایزدی، سیستم برده‌داری داعش، چگونگی سقوط سنجار به دست داعش، مناسبات قدرت و مناقشات گروه‌های سیاسی در مناطق ایزدی نشین به شما می‌دهد.
به گفته فاینشنال تایمز این اثر کتابی هوشمندانه درباره یکی از بزرگ‌ترین تراژدی‌های عصر حاضر است که درعین‌حال داستانی الهام‌بخش از مقاومت، ایستادگی و بقا روایت می‌کند. لس‌آنجلس ریویو آو بوک نیز در نقد کتاب گفته است: بهترین شیوه روزنامه‌نگاری انسان‌گرا؛ شفاف، صریح و بی‌نهایت واقع‌گرایانه.
«آخرین دختر»
کتاب آخرین دختر، اثری نوشته نادیا مراد است که اولین بار در سال ۲۰۱۷ انتشار یافت. در پانزدهم آگوست سال ۲۰۱۴، زندگی نادیای بیست‌ویک‌ساله برای همیشه تغییر کرد. نیروهای داعش، مردم روستای محل زندگی نادیا را به خاک و خون کشیدند: مردان اعدام شدند و زنان را به‌عنوان برده‌های جنسی به اسارت گرفتند. شش برادر نادیا و اندکی بعد، مادرش نیز کشته شدند و اجسادشان، در گورهایی دسته‌جمعی انداخته شد. نادیا به موصل آورده شد و به همراه هزاران دختر ایزدی، در تجارت برده‌فروشی داعش قرار گرفت. نادیا و سایر دختران، در این جهنم روی زمین، هرروز مورد تجاوز و ضرب و شتم قرار می‌گرفتند. نادیا درنهایت موفق شد که از دست اسیر کنندگان خود بگریزد و به خانه خانواده‌ای مسلمان پناه آورد. فرزند ارشد این خانواده، جان خود را به خطر انداخت تا نادیا را به شکلی مخفیانه به‌جایی امن برساند.
چهره‌های خاکستری و آخرین دختر نشر کوچه با ترجمه محبوبه حسین زاده سال ۹۸ به بازار عرضه‌شده است.
«زنان در جنگ»
زنان در جنگ اثر مریم باقی است. کتاب با یک درآمد آغاز می‌شود که در آن نویسنده با عقب بردن تاریخچه شکل‌گیری «حقوق بشردوستانه بین‌المللی» به کنوانسیون‌های ۱۹۰۷ لاهه و ۱۹۴۹ ژنو و پروتکل‌های الحاقی ۱۹۷۷ به آن، به دلایل انتخاب این موضوع خاص برای پژوهش و همچنین نقد ادبیات موضوع می‌پردازد تا از رهگذر آن سؤال اصلی پژوهش خود را تنقیح کند. کتاب در پی پاسخ دادن به این پرسش‌های محوری است که آیا در دین اسلام مفهومی مشابه حقوق بشردوستانه کنونی وجود دارد؟ آیا در این دسته از حقوق به حمایت از زنان درگیر جنگ نیز التفاتی شده است؟ اگر این التفات صورت گرفته، گستره حمایت‌های مذکور تا کجاست؟ مریم باقی با فرض گرفتن این امر که در دیانت اسلامی بحث در باب حقوق زنان در فقه اسلامی در پی تلاش برای اثبات این فرضیه است که مقرراتی که درباره وضعیت زنان در مخاصمات مسلحانه در اسناد بین‌المللی وجود دارد، در نظام حقوقی اسلام با توجه به متون و نصوص کلاسیک آن وجود دارد. این کتاب را انتشارات سرایی سال ۹۷ منتشر کرده است.
«شهر زنان بیوه»
در سال ۱۹۵۸ میلادی، هنگامی‌که «حیفا زنگنه» فقط هشت سال داشت، عراقی‌ها به خیابان‌ها ریختند تا آزادی‌شان را جشن بگیرند؛ پیروزی‌ای گران‌قدر بر استعمار انگلیس، استعماری که از ۱۹۱۷ شروع‌شده بود. بدین ترتیب زنگنه در یکی از جوامع آزاد خاورمیانه رشد یافت تا این‌که در دهه هفتاد میلادی، با کودتای حزب بعث عراق، این فضا فروپاشید. کودتای حزبی که به‌رغم ادعایش، مذهبی نبود. زنگنه در جنگ علیه صدام، به نیروهای مسلح مقاومت پیوست و چنین بود که در عنفوان جوانی دستگیر شد، به زندان افتاد و شکنجه را تجربه کرد. بعد از تحمل شش ماه حبس در زندان «ابوغریب»، آزاد شد و از آن موقع در تبعید به سر می‌برد.
حیفا زنگنه، در شهر زنان بیوه، داستان کشورش را بازمی‌گوید. داستان را از اواخر قرن بیستم شروع می‌کند، از زمان حمله آمریکا و انگلیس به عراق تا اشغال عراق. در این کتاب عمق فاجعه جنگ امریکا علیه عراق و تأثیری که بر زندگی روزانه زنان این کشور دارد بررسی می‌شود. نویسنده با چیره‌دستی تأثیر جنگ را بر تقویت گفتمان بنیادگرایی مذهبی نشان می‌دهد و در ادامه به ان جی اوهایی اشاره می‌کند که بعد از ورود امریکا به عراق با سرمایه دولت امریکا ساخته شدند و اثرات سویی که این شکل از فمینیسم بر جامعه مدنی و زنان عراق دارد را نشان می‌دهد.
او برای ما شمه‌ای از جامعه عراق را به تصویر می‌کشد. جامعه‌ای که سال‌ها درگیر تحریم‌ها، جنگ و اشغال بوده است. از جامعه‌ای می‌گوید که سعی دارد کشورش را بر اساس ارزش‌های خود بسازد.
زنگنه در این کتاب به تاریخ مفصلی از مشارکت‌های اجتماعی و فعالیت‌های سیاسی زنان عراق می‌پردازد. او انگشت اتهام خود را به‌سوی بسیاری از سازمان‌های غیردولتی عراقی نشانه رفته است که بعد از تهاجم امریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ مثل قارچ رشد کرده‌اند و نوعی استعمار فمینیست مآبانه را که ربطی به زنان عراقی امروز ندارد، حمایت می‌کنند.
زنگنه از بغداد امروز می‌نویسد، شهری مملو از زنان و کودکان که داغدارعزیزانشان و همچنین موطن ازدست‌رفته‌شان هستند. زنان و کودکانی که حقوق ملی‌شان این جسارت را به آن‌ها می‌دهد تا با مقاومت و آزادیخواهی عراقی مستقل را برای خود خلق کنند.
زنگنه در جنگ علیه صدام به نیروهای مسلح مقاومت پیوست و چنین بود که در عنفوان جوانی دستگیر شد، به زندان افتاد و شکنجه را تجربه کرد. بعد از تحمل شش ماه حبس در زندان «ابوغریب» آزاد شد و از آن موقع در تبعید به سر می‌بَرَد.
«جنگ چهره زنانه ندارد»
جنگ چهره زنانه ندارد، نوشته «سوتلانا الکسیویچ»، روایتِ پُرفرازونشیب این مستند نگار بلاروسی است از روزگار و خاطراتِ زنانی که در ارتشِ اتحاد جماهیر شوروی در جنگ جهانی دوم جنگیدند و حالا بعد از سال‌ها از کابوس‌ها، تنهایی و هول‌هایشان می‌گویند. او چند صد نفر از این زنان را می‌یابد و با تمامشان حرف می‌زند. از هر قشری هستند؛ پرستار، تک‌تیرانداز، خلبان، رخت شور، پارتیزان، بی‌سیم‌چی و… و خاطرات تکان‌دهنده‌اند… زنانی که پوتین پوشیدند و در ترکیبِ خاک و خون و ترس زنده ماندند… الکسیویچ با تدوین این آدم‌ها کنارِ هم کلیتی می‌سازد متناقض و شورانگیز، پرهیاهو و صامت… کتاب، گاه شامل چنان لحظاتی می‌شود که فراتر از خوانده‌ها و شنیده‌های مرسوم است درباره جنگ. بی‌پرده و عریان است و ناگهان مادری را به ما نشان می‌دهد که برای عبور از خط بازرسی آلمانی‌ها بچه‌اش را نمک اندود می‌کند تا تب کند و سربازان بهراسند از تیفوس و او بتواند در قنداق بچه گریان با پوست ملتهب سرخ‌شده دارو ببرد برای پارتیزان‌ها… و این کتابِ چنین آدم‌هایی است.
«فرهنگ صلح و چشم‌انداز زنانه»
نقش بی‌همتای زنان در پیش‌گیری از اعمال خشونت کشورها، موضوعی است که در مطالعات صلح کمتر بدان پرداخته‌شده است. باور رایج این است که زنان صلح‌جوتر از مردان هستند و درنتیجه مشارکت زنان در جریان‌های سیاسی، کاهش خشونت در عرصه‌های بین‌المللی را در پی خواهد داشت. تجارب تاریخی نیز نشان‌دهنده این واقعیت است که زنان با ایجاد گفتگو و تعامل در بین گروه‌های سیاسی، قومی و مذهبی درگیر در جنگ، ضمن‌ترمیم پیوندهای طرفین درگیر، به شکل معناداری به فرهنگ صلح کمک کرده و می‌کنند.
همین ویژگی‌ها سبب شده تا سازمان ملل و شورای ملل نیز در قطعنامههای متعدد با تأکید بر نقش مثبت زنان در توسعه صلح، کشورهای جهان را به به‌کارگیری (استفاده) ظرفیت‌های این گروه درزمینهٔ دستیابی به صلح ملزم کنند.
بر همین اساس کتاب فرهنگ صلح و چشم‌انداز زنانه ازجمله اقداماتی است که دریچه‌ای جدید را به‌سوی فعالیت‌های زنان درزمینه صلح می‌گشاید. کتاب حاضر ضمن پذیرش ویژگی‌های پروژه میان‌رشته‌ای به‌سوی فرهنگ صلح سازمان یونسکو، به پیچیده‌ترین مشکلات، مواجهه با پیامدهای اخلاقی و همچنین جستجوی گزینه‌های جایگزین که هم ازنظر اخلاقی درست و هم ازنظر عملیاتی قابل حصول باشند پرداخته است. در اغلب بخش‌های این کتاب، نویسندگان به‌ضرورت مشارکت کامل و برابر زنان در سیاست‌گذاری صلح و امنیت طی یک فرآیند تحولی، فراتر از سیستم جنگ، توافق دارند.
بخش اول کتاب در مورد مسائل و مشکلات و در پنج فصل ارائه می‌شود و برخی از ملاحظات اصلی در توسعه دستور کار را ارائه می‌دهد. قسمت دوم ارائه‌دهنده نقد جنسیتی توسط چهار محقق فمینیست است که به دستور کار صلح دبیر کل، عملیات حفظ صلح سازمان ملل متحد و مفروضات اساسی و سازوکارهای نظام فعلی امنیت جهانی مرتبط است. در قسمت سوم نیز شرحی از اقدامات و تلاش‌های مختلف زنان علیه خشونت سیاسی و نظامی در نقاط مختلف جهان ارائه‌شده است. ازاین‌رو با توجه به محدودیت منابع مرتبط بافرهنگ صلح و به‌ویژه نقش زنان در این زمینه، کتاب فوق، منبع ارزشمندی است که می‌تواند از سوی اساتید و دانشجویان مطالعات زنان، حقوق بشر، مطالعات صلح و به‌طورکلی تمامی افراد علاقه‌مند به مباحث فرهنگ صلح مورد بهره‌برداری قرار گیرد. این کتاب نوشته« اینگبورگ براینز»، «دوروتا گیریگز» و «بتی‌ای ریردون»، با ترجمه «سید عبدالمجید زواری» و »فرشته کندی داینی» در موسسه پژوهشی انتشارات فرهنگ منشور صلح در ۳۹۲ صفحه منتشرشده است.
«زنان، صلح و امنیت: نگاهی اجمالی
بر اساس نتایج مطالعات منتشره از سوی سازمان ملل متحد در اکتبر ۲۰۰۲ نیازهای آنان باید در کانون کلیهفعالیت‌های سازمان ملل متحد از عملیات حفظ صلح گرفته تا کمک‌های انسان دوستانه، قرار گیرد. در مطالعه حاضر تحت عنوان زنان، صلح و امنیت که به سفارش شورای امنیت تهیه‌شده است، ابعاد جنسیتی در مسائل صلح و امنیت شناسایی و پاسخ‌های نظام ملل متحد و نیز چالش‌های اساسی در این زمینه به بحث گذاشته می‌شود. این مطالعه، آثار درگیری‌های مسلحانه بر زنان و دختران، چارچوب بین‌المللی حقوقی، فرایندهای صلح، عملیات حفظ صلح، عملیات انسان دوستانه، بازسازی، بازپروری و خلع سلاح، رفع بسیج عمومی و ادغام مجدد را در برمی‌گیرد. در پایان هر بخش نیز اقدامات پیشنهادی دبیر کل شورای امنیت آورده شده است. این مطالعه بر اساس قطعنامههای شورای امنیت در خصوص کودکان و درگیری‌های مسلحانه، دربارهٔ حمایت از غیرنظامیان در این درگیری‌ها و نیز قطعنامه ۱۳۲۵ (۲۰۰۰) تهیه‌شده است. این کتاب را مرکز اطلاعات سازمان ملل متحد در تهران ترجمه و انتشارات ایثار منتشر کرده است.