سبا قمی
دیگری: وضعیت زنان اقوام و اقلیت های ایرانی و موضوعات مرتبط با آنها، علاوه بر موضوع تداوم سلطه دیدگاه مردسالارانه بر جامعه ی علمی و پژوهشی ایران که به طور کلی روند پژوهش در مورد زنان را تحت تأثیر قرار داده، اغلب به دلایل سیاسی و فرهنگی و اجتماعی مختلف، مورد بی توجهی قرار گرفته اند. اما ضرورت دارد برای فهم بهتر مشکلات و مسائل زنان اقوام ایرانی پژوهش های میدانی انجام شود. در دو دهه ی اخیر منابع علمی و پژوهشی بیشتری را عموما در دانشگاه ها می توان یافت که به مسائل و موضوعات مرتبط با زنان کرد پرداخته اند. اما عموما در ایران پژوهش های کیفی در دانشگاه ها به اندازه لازم مورد توجه قرار نمی گیرند و دانشگاه مسائل جامعه را به درستی مورد بررسی قرار نمی دهد. اما بهرحال بیشتر پژوهش هایی که در ایران در مورد زنان کرد انجام شده مربوط به پایان نامه هاست و در این مجال تلاش شده منابع و پژوهش های موجود مرتبط با زنان کرد، به طور مختصر، در پنج گروه موضوعی، معرفی و بررسی شود.
گروه اول پژوهش هایی هستند که به بررسی جایگاه زنان در فرهنگ عامیانه کردی از طریق ضرب المثل های کردی پرداخته اند. در این بخش به بررسی دو پایان نامه می پردازیم. یکی از این منابع مقاله ای با عنوان « مطالعه تفسیری بازنمایی زن در ضرب المثل های کردی ( مورد مطالعه: گویش سورانی-مکریانی)»است که توسط احمد محمدپور، جلیل کریمی و نشمیل معروف پور به نگارش درآمده و در نشریه زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، پاییز ۱۳۹۱، دوره ۴، شماره ۳، به چاپ رسیده است. نویسندگان این پژوهش براساس یافته های خود معتقدند که در فلکلور کردی به صورت عام و ضرب المثل ها به صورت خاص، نگاه به زن متنوع و نامتعین و گاه متناقض است. آنها با تحلیل موضوعی داده ها هفت مقوله را استخراج کرده اند که عبارتند از: ۱-زن به مثابه سوژه ای غیر عقلانی، ۲-زن برابر با مرد، ۳-فرودست، ۴-دیگری، ۵- امری قدسی، ۶- موجودی توانمند و۷- شخصیتی معماگونه. همچنین پژوهشگران این مقوله ها را در قالب یک الگوی موضوعی تحت عنوان (زن سوژه ای نامتعین) در ادبیات شفاهی کردی مورد بحث قرار داده اند. منبع پژوهشی دیگر در این موضوع، پایان نامه ای است با عنوان« بررسی جایگاه زن در فرهنگ عامیانه کردی (با تکیه بر ضرب‌المثل‌ها و مثل نماهای کردی)» کهدر سال ۱۳۹۲ در دانشگاه پیام نور تهران، توسط سعدیه حیدری، نگاشته شده است. پژوهشگر در این پژوهش، ۳۸۰ ضرب المثل و «مثل نما »را که مربوط به زنان و متعلقات آنها بوده است را از میان ضرب المثل ها و مثل نماهای کردی استخراج کرده و براساس ۸ مقوله ی زن و خانواده، اجتماع، سیاست، اقتصاد، کلیشه های شخصیت، جنسیت-نقش جنسیت و جنسیت زدگی، کدگذاری شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که در مقوله خانوادگی زیر مقوله «عشق و ازدواج و عروسی» با بیشترین اهمیت و زیر مقوله ی مردسالاری و خشونت نسبت به زنان در اجتماع بیشترین درصد را داشته و مقوله های زن و سیاست و زن و اقتصاد کمترین فراوانی را در ضرب المثل ها داشته اند که به نوبه خود نشان دهنده نادیده گرفتن زنان در این دو عرصه در فرهنگ کردهاست و به طور کلی می توان گفت فرهنگ فلکلور کرد نگاه سنتی و درجه دومی و گاه تحقیر آمیز نسبت به زنان را نشان می دهد.
گروه دوم از منابع پژوهشی، هویت جنسیتی زنان کرد، عوامل مؤثر بر شکل گیری آن و دیدگاه و تعریف خود آنها نسبت به این هویت را مورد بررسی قرار داده اند. دراین بخش سه پایان نامه موجود است. که در ادامه به آنها اشاره می کنیم.
پژوهش اول، پایان نامه کارشناسی ارشدی است با عنوان «تیپولوژی زنان کرد از منظر تصویر ذهنی (Self-image)آنان از خود» که در سال ۱۳۹۲، در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، توسط سهیلا شهریاری انجام شده است. شهریاری هدف خود را از این پژوهش، به دست دادن تحلیلی جامع از وضعیت زنان کرد کردستان ایران و نقد بازنمایی تقلیل گرایانه ی گفتمان فمینیسم غربی از زنان شرقی و هم چنین نقد نگاه تعمیم گرایانه ی گفتمان فمینیستی داخل کشور که ناتوان از دیدن تفاوت ها و تجارب متکثر زنان سایر اقلیت هاست، بیان می کند.
او با تکیه بر روش نظریه مبنایی و تیپولوژی برساختی و با توجه به شرایط علّی تحقیق، فقر اقتصادی ساختاری و تعیّن ساختاری، شرایط مداخله گر، جنگ و وقوع مدرنیسم و روشنگری، شرایط زمینه ای، توپولوژی سخت کوهستانی و اقلیت بودگی قومی- مذهبی و ناسیونالیسم کردی، پدیده ی محوری تحقیق آندروژنی یا دو جنسیتی بودن زنان کرد، تعاملات یا استراتژی ها، میزان پذیرش، مواجهه ی رادیکال و عدم پذیرش، ۸ تیپ زنان کرد را استخراج کرده و مورد بحث قرار می دهد. لازم به ذکر است که این پژوهش در سال 1393 به صورت کتابی تحت عنوان «زنان کرد »(نظریه مبنایی در باب زنان کرد) توسط انتشارات جامعه شناسان، به چاپ رسیده است.
پژوهشی دیگر در این زمینه، پایان نامه ای است که توسط بنان مرادی زاده، تحت عنوان « مطالعه هویت جنسیتی زنان کرد و عوامل اجتماعی موثر بر آن»(مطالعه موردی زنان ۱۵ تا ۴۵ سال شهرستان روانسر) که در سال ۱۳۹۴ در دانشکده اقتصاد و حسابداری دانشگاه الزهرا، نوشته شده است. در این پژوهش هویت جنسیتی زنان کرد به سه نوع هویت، یعنی هویت مشروعیت بخش، هویت مقاومت و هویت برنامه دار تقسیم شده و عوامل موثر بر هویت جنسیتی زنان به دو منبع هویت ساز معمول شامل هویت قومی و میزان دینداری، و منبع هویت ساز نوین مانند ماهواره های فارسی زبان، کردی یا اهل سنت، تقسیم شده و مورد بررسی قرار گرفته است.
پایان نامه دیگری که تا حدودی به نقش جنسیتی زنان کرد پرداخته و دیدگاه آنها را در مورد نابرابری های جنسیتی مورد توجه قرار داده، پژوهشی است با عنوان «عوامل اجتماعی موثر بر نگرش زنان کرد و غیرکرد مراجعه کننده به خانه‌های بهداشت به نابرابری جنسیتی در مقایسه دو شهر سنندج و تهران»که توسط گل‌آئین اسماعیلی، در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، در سال ۱۳۹۳، نوشته شده است.
گروه سوم از پژوهش ها، تمایلات باروری و فرزندآوری زنان کرد را مورد بررسی قرار داده اند. در ابن بخش نیز سه پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است. شاخص ترین پژوهشگری که در این زمینه کار کرده، حاتم حسینی است. او در سال ۱۳۹۱در دو مقاله، به همراه بلال بگی، به طور خاص به زنان کرد پرداخته است. مورد اول مقاله ای است با عنوان« فرهنگ و فرزندآوری: بررسی تمایلات باروری زنان کرد شهر مهاباد» که در فصلنامه مطالعات راهبردی زنان،شماره ۵۸، منتشر شده است. حسینی و همکارش در این مقاله تمایلات فرزندآوری زنان کرد همسردار ساکن شهر مهاباد را مورد بررسی قرار داده و نتایج تحلیل یافته های آنها حاکی از آن است که مشخصه های فرهنگی به تنهایی نمی توانند نقش تعیین کننده ای در پیش بینی تمایلات فرزندآوری داشته باشند، بلکه در واقع، ترکیبی از مشخصه های فرهنگی، اقتصادی اجتماعی و جمعیتی تبیین بهتری از تمایلات فرزندآوری زنان به دست می دهد.
مقاله دیگر،« استقلال زنان و کنش های باروری در میان زنان کرد شهر مهاباد» نام دارد و در فصلنامه زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، زمستان ۱۳۹۱، چاپ شده است. در این مقاله نیز تاثیر شاخص های مختلف استقلال زنان بر تمایلات، رفتار و ایده آل های باروری زنان کرد شهر مهاباد مورد بررسی قرار گرفته است و نتایج این پژوهش نشان می دهد زنان مورد بررسی از استقلال نسبی در همه ی شاخص های مرتبط با استقلال زنان برخوردارند. بر اساس این بررسی، کمی بیش از ۶۱ درصد زنان اظهار داشته اند که تمایل ندارند فرزند دیگری داشته باشند. در میان آن هایی که تمایل به ادامه ی فرزندآوری دارند، نزدیک به ۷۰ درصد شمار فرزندان ایده آل برای یک خانواده را دو فرزند می دانند. علاوه بر این دومقاله، در سال ۱۳۹۴ پایان نامه ای نیز در همین زمینه توسط حامد کریمی در دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه یزد به نگارش درآمده است. این پژوهش با عنوان«عوامل تعیین کننده‌ی ایده‌آل‌های باروری زنان کرد شهر سنندج (مطالعه تطبیقی زنان شاغل و غیر شاغل)» با هدف آگاهی از ایده‌آل‌های باروری زنان کُردِ شاغل و غیر شاغل شهر سنندج و عوامل تعیین‌کننده‌ی آن، پدید آمده است و یافته های آن نشان می دهد که تقدیرگرایی در رفتار باروری و نگرش نسبت به هزینه‌ی فرزندان از جمله متغیرهای است که رابطه معناداری را با ایده‌آل‌های باروری هم در بین زنان شاغل و هم در بین زنان غیر شاغل نشان می‌دهد. علاوه بر این، در بین زنان غیر شاغل متغیر پایبندی به ارزش‌های خانواده‌ی بزرگ تأثیر مستقیم و معناداری بر ایده‌آل‌های باروری داشته است و در مجموع یک روند در جهت هم‌گرایی نگرش‌ها و رفتارهای جمعیتی در بین گروه‌های مختلف ایران که دارای زمینه-های متنوع قومی فرهنگی هستند، رخ داده است.
در بخش اول این مطلب به سه دسته از پژوهش هایی که در زمینه زنان کرد در دانشگاه های ایران انجام شده است پرداختیم . بخش دوم این مطلب به بررسی پایان نامه ها و کتاب های نوشته شده در مورد هنر، پوشاک و مشاهیر و جامعه شناسی زنان کرد اختصاص دارد.
گروه چهارم پژوهش هایی هستند که در رشته هنر کار شده اند. یکی از این پژوهش ها پایان نامه ای است با عنوان « زنان کرد از دیدگاه هنر در مرور زمان» که توسط الهام آهوخش، در دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، درسال ۱۳۸۹، پدید آمده است. آهوخش در این پژوهش سعی داشته به اشتراکات و اختلافات میان شرایط معاصر زنان کرد با جایگاه ذهنی و ایده‌آل زنان در تصویر درون‌ذهنی خود، دست یافته و این موارد را در سطح آثار تجسمی بازشناسی کند. او براساس یافته های خود در این پژوهش معتقد است به طور کلی در گذشته نحوه زندگی اقوام کرد امکان حضور اجتماعی زن را بیشتر فراهم آورد و او عرصه‌ای می‌یافت تا آثار هنری خود را بنا به هویت‌مندی خود تولید نماید. در زمان معاصر با ورود به مدرنیته این امکان از زن کرد سلب شده و عدم امکان بروز هویت خود باعث ایجاد شناخت ناکافی از هویت خویشتن گشته است. چنانچه عرصه‌ایی برای فکرورزی در خصوص هویت زن برای زنان وجود نداشته باشد رغبتی نیز برای کنکاش و نتیجه‌گیری در این خصوص ایجاد نمی‌شود.
گروه دیگری از پژوهش ها در این زمینه پژوهش هایی هستند که پوشاک زنان کرد را مورد مطالعه قرار داده اند. از آن جمله پایان نامه ای است با عنوان « نشانه شناسی پوشاک زنان اقوام ایرانی (مطالعه موردی: پوشاک زنان اقوام کرد)» توسط شمسی کاکاوند که در دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس، پدید آمده و یا پایان نامه ی دیگری با عنوان «بررسی تحلیلی تطبیقی اجتماعی لباس زنان کرد در کردستان و خراسان شمالی» که توسط شیرین هوشنگی در دانشکده هنر و معماری دانشگاه علم و فرهنگ تهران، نگاشته شده است. صنایع دستی و دست بافته های زنان کرد نیز یکی دیگر از مقوله هایی است که دانشجویان به بررسی آن پرداخته اند.« بررسی نقوش دست بافته‌های زنان کرد مکریان با تاکید بر نقوش روی کلاه» پایان نامه ای است که توسط علیرضا عزیزی در دانشکده هنر و معماری دانشکاه تربیت مدرس در سال ۱۳۸۸ کار شده است. همچنین می توان به پایان نامه ی با عنوان «مطالعه نقوش دستبافته های زنان کرد شمالی از منظر نمادشناسی»اشاره کرد که در سال ۱۳۹۵ توسط ناهید ضماد در سال ۱۳۹۵ در دانشکده هنر و معماری دانشگاه علم و فرهنگ تهران به نگارش درآمده است. پژوهشگر در این پژوهش معتقد است که در بین صنایع دستی کردی، بافته‌ها یکی از مهمترین عناصر بازنمایی هنر و ذوق در بین زنان کرد خراسان را شکل می‌دهند و هر یک از این بافته‌ها دارای نقوش و طرح‌هایی هستند که نشانه‌ای از عقاید، اندیشه‌ها و منابع الهام بخش زنان کرد در طول تاریخ بوده‌اند، لذا وی در ضمن معرفی اجمالی هر یک از دستبافته‌های کردهای خراسان شمالی، به بازنمایی نقوش گلیم‌ها پرداخته، و در نهایت با استفاده از تحلیل این نقوش از منظر نماد شناسی، به تحلیل نقوش و نماد‌های مذکور و ریشه‌یابی منابع استفاده شده در بافته‌ها و در مجموع تاریخچه نقوش، رنگ و نوع بافت می پردازد.
آخرین مقوله ای که در زمینه ی هنر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است، موسیقی و زنان کرد است. میترا سعیدی پایان نامه ای را با همین عنوان «نقش موسیقی در زندگی زنان کرد» در سال ۱۳۸۴ در دانشکده هنر دانشگاه تربیت مدرس به نگارش درآورده است. پژوهشی دیگر در این زمینه پایان نامه ای است با عنوان «بررسی مردم شناختی نقش موسیقی در زندگی زنان کرد» (مورد مطالعه: زنان شهرستان بیجار) که در سال 1390، توسطزهرا مهدیان در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی پدید آمده است. مهدیان معتقد است موسیقی نقش بنیادی و اساسی در زندگی روزمره زنان هر قوم ایفا می کند. این نقش در زندگی زنان کرد از وجوه ناشناخته فرهنگی و هنری است که تاکنون پژوهشگران تا آنجا که باید به آن نپرداخته اند؛ او همچنین معتقد است که زنان کرد با روایت های گوناگونی از موسیقی که از بدو تولد تا هنگام مرگ در زندگی با آنان همراه است در انتقال میراث فرهنگی و موسیقایی قوم کرد به نسل های بعد تأثیر بسزایی دارند، لذا وی در این پژوهش به بررسی رابطه موسیقی با زندگی اجتماعی زنان کرد، تنوع و ویژگی های موسیقی آنها، مضامین موسیقی کردی که در کلام آنها وجود دارد و همچنین رابطه بین کلام و فرهنگ قومی در میان قوم کرد، پرداخته است.
گروه بعدی کتب و مقالاتی هستند که عمدتاً به معرفی مشاهیر و زنان نامدار کرد اختصاص یافته اند. در این بخش نیز سه کتاب نوشته شده است. از آن جمله کتابی ست تحت عنوان «گزیده‌ای از زنان نامدار کرد (مورخ، مبارز، مدرس، محدث، شاعره ادیبه)» که توسط عبدالجبارمحمد جباری پدید آمده و توسط احمد محمدی ترجمه و در سال ۱۳۸۲ منتشر شده است. این کتاب به گونه فرهنگنامه رجالی تدوین شده، شامل زندگی‌نامه زنان اثر گذار و صاحب اثر و مشهور ایرانی، از «آناهیتا»ی سپنتایی تا گروه عظیمی از زنان ایرانی چه در داخل و چه خارج کشور، در زمینه‌های اجتماعی، سیاسی، ادبی و هنری است.
کتاب دیگری در این زمینه از نامیق صفی زاده است با عنوان « جامعه شناسی زن کرد » که در سال ۱۳۸۳، توسط انتشارات «بوره که یی» به چاپ رسیده. این کتاب مطالبی چون زن در تصوف کردستان، دانشنامه زنان نامدار کرد، زن در امثال کردی، زنان در آثار شعرای کرد، فرهنگ نام های زنان کردی و افسانه های ملی زنان کرد را دربر می گیرد. « زنان در مقام رهبران سیاسی در تاریخ کرد»مقاله ای است که در همین موضوع که توسط «مارتین وان برونسن» نگاشته و توسط حمزه محمدی ترجمه شده و درنشریه زیبار، سال ۱۳۸۴، منتشر شده است. نویسنده این مقاله معتقد است که با وجود آنکه جامعه کردی بطور گسترده ای در تاریخ شناخته شده ی آن، تحت سلطه ی مردان ( مردسالار ) بوده ، اما در سرتاسر تاریخ کرد می توان نمونه هایی از زنانی یافت که توانسته اند، موقعیت های بالایی از نظر سیاسی، در برخی موارد حتی نظامی و رهبری اجتماعات خود کسب کنند، لذا وی در این نوشتار سعی کرده به توصیف و ارائه ی بهترین نمونه های مستند از به حکومت رسیدن زنان و بازی کردن سایر نقش های به اصطلاح «مردانه» بپردازد.
آخرین اثری که در این زمینه منتشر شده کتابی است با عنوان مشاهیر زنان کرد: چهره‌های (تاریخی، سیاسی، ادبی، فرهنگی ،علمی ،هنری ،اجتماعی، ورزشی) از دوران باستان تا عصر حاضرکه در سال ۱۳۹۶، توسط رستم علیخانی تالیف و توسط انتشارات علمی به چاپ رسیده است.
در آخر می توان گفت، تقریبا در تمامی پژوهش هایی که به موضوع زنان کرد و مسائل آنها پرداخته اند، قطع نظر از موضوع آنها، به نوعی تأکید مستقیم یا ضمنی بر تفاوت ها و تجربه های اجتماعی و زیستی متمایز زنان کرد بر میخوریم. در واقع این تجربیات متفاوت از عواملی مانند ویژگی های فرهنگی، قومی و مذهبی زنان قوم کرد و همچنین ویژگی های زیستی و محیطی که آنها با آن رو به رو هستند نشأت می گیرد. لذا با توجه به تنوع قومی و ساختار چندفرهنگی حاکم بر جامعه ی ایران، باید گفت ما با زنانی با تجارب متکثر و متفاوت رو به رو هستیم که نمی توانیم تنها با نگاهی تعمیم گرایانه به آنها نگریسته و تفاوت های آنها را نادیده بگیریم، بلکه باید تجارب هر کدام از زنان اقوام و اقلیت های ایرانی را با توجه به ویژگی ها و محیط خاص آنها مورد بررسی قرار دهیم. از دیگر سو به این نکته نیز بهتر است اشاره کنیم که معمولا کارهای پایان نامه ای گاه تکراری از کارهای مشابه است و گاهی اوقات دقیق نیست یا از روش های کمی بیشتر از روش های کیفی استفاده می شود. انچه در بین این پایان نامه ها خالی است پژوهش هایی که مبتنی بر مسائل زنان کرد باشد. بر پژوهشگران است که دست به انجام پژوهش های میدانی زنند.