لیان بیهقی
دیگری: این روزها شاهد افزایش ازدواج‌های کودکان در ایران هستیم که بیشتر دامن‌گیر دختربچه‌هاست، هرچند پسربچه‌ها هم از این امر مستثنا نیستند. معمولاً دختران به ازدواج مردانی بزرگ‌تر از خود درمی‌آیند و در بسیاری مواقع نیز از سر فقر ، والدین آنها را از سر باز می‌کنند که درنهایت دودش به چشم جامعه می‌رود. از سال ۹۶ به دنبال سخت‌تر شدن اوضاع اقتصادی در ایران شاهد روند رو به رشد ازدواج کودکان هستیم. همچنین افزایش وام ازدواج به نگرانی بسیاری از فعالان حقوق کودک وزنان را دامن زده است، برای خانواده‌های فقیر مبلغ این وام حائز اهمیت است. در این فرصت ابتدا نگاهی به قوانین مربوط به سن ازدواج در ایران می‌اندازم، سپس این قوانین را در کشورهای اسلامی پی می‌گیرم و درنهایت به دلایل و پیامدهای ازدواج کودکان و راه چاره می‌پردازم.
نگاهی به سیر قوانین ایران در مورد سن ازدواج
در سال ۱۳۱۰ در یک ماده‌ای در قانون راجع به ازدواج در موردبحث ازدواج مطالبی مطرح شد اما سنی را مدنظر قرار ندادند و فقط استعداد جسمانی شرط ازدواج بود؛ اما در سال ۱۳۱۳ و در قانون مدنی در ماده ۱۰۴۱ سن ۱۵ سال شمسی برای دختران و ۱۸ سال شمسی برای پسران در نظر گرفته شد. ازدواج بین ۱۳ تا ۱۵ سال برای دختران و ۱۵ تا ۱۸ برای پسران با اجازه‌ی دادگاه جایز شمرده شد و کمتر از آن ممنوع شد.
در مرحله بعدی قبل از انقلاب در سال ۱۳۵۳ در مادۀ ۲۳ قانون حمایت از خانواده سن ازدواج برای دختران به ۱۸ سال شمسی و پسران ۲۰ سال افزایش پیدا کرد و ازدواج بین ۱۵ تا ۱۸ سال منوط به اجازه والدین و حکم دادگاه انجام گرفت. دو مسئله بسیار مهم در تحولات قبل از انقلاب این است که سن ازدواج نوسانات مهمی را به خودش دیده و این سن بعد از انقلاب سیر صعودی پیداکرده است.
پس از پیروزی انقلاب در سال ۱۳۵۸ ماده ۲۳ قانون حمایت از خانواده لغو شد و ماده ۱۰۴۱ القا شد. در سال ۱۳۶۱ تغییراتی را موردتوجه قراردادند که تأکید بر این شد، قوانین تصویب‌شده قبل از انقلاب با مسائل شرعی منافات دارد که در سال ۱۳۷۰ ماده ۱۰۴۱ به ۹ سال قمری برای دختران و ۱۵ سال قمری برای پسران تغییر به‌عنوان حداقل سن ازدواج تغییر پیدا کرد.
در سال ۱۳۷۱ بر اساس مصوبه‌ای که مجمع تشخیص مصلحت نظام در ماده ۱۰۴۱ اعلام کرد، عقد نکاح به ۱۳ سال شمسی برای دختران و ۱۵ سال شمسی برای پسران افزایش یافت. در سال ۱۳۸۱ تلاش‌هایی برای اصلاح ماده ۱۰۴۱ شروع شد که به دلیل مخالفت شورای نگهبان این اصلاحات متوقف شد.
«گزارش‌های وکلا در مورد نحوه صدور گواهی رشد در دادگاه‌ها نشان می‌دهد که دادگاه‌ها شواهد و مدارک ظاهری را ملاک قرار می‌دهند و برای دختری که رشد جسمی خوبی داشته باشد گواهی رشد صادر می‌شود. قاضی چند سؤال از کودک می‌پرسد و حکم رشید بودن را برای وی صادر می‌کند و بدین ترتیب اجازه ازدواج وی داده می‌شود.» (اعتماد، ۱۳۸۶)
اگر پزشکی قانونی تأیید کند که فردی ازنظر فیزیکی توانایی ازدواج و تشکیل خانواده را دارد، حتی در سنین پایین‌تر از این، مجوزی بنام گواهی رشد» برای او صادر می‌شود. بر اساس این مجوز او می‌تواند ازدواج کند. محمد سیف زاده وکیل دادگستری می‌گوید که در اغلب موارد دادگاه‌ها ممانعتی برای دختران ۹ ساله و پسران ۱۵ ساله ایجاد نمی‌کنند. بر اساس آمار اعلام‌شده توسط نماینده قوه قضائیه در جلسه شورای اجتماعی – فرهنگی زنان ۴۲۲۱۳ مورد صدور حکم رشد در سال ۸۵ ثبت‌شده است که موجب افزایش ازدواج نوجوانان ایرانی با اجازه رسمی دادگاه گردیده است (همان).
در مجلس دهم فراکسیون زنان تلاش کرد تبصره‌ای را در ماده ۱۰۴۱ در نظر بگیرد که در مواردی که دختر کمتر از ۱۸ سال دارد و تفاوت سنی بیش از ۱۵ سال است، ثبت ازدواج موکول به احراز مصلحت خواهد شد و ازدواج زیر ۱۳ سال برای دختران ممنوع و برای پسران هم زیر ۱۵ سال ممنوع اعلام شود. اما درنهایت این تبصره رای نیاورد.
سن ازدواج در کشورهای دیگر
در کشورهای غیرمسلمان سن ازدواج به شکل یکسانی نیست. از ۱۵ یا ۱۶ سال و یا حتی ۲۱ سال در برخی کشورها ذکرشده است. همچنین در کشورهای مسلمان سن ثابتی در نظر گرفته نشده است. در کشورهایی مانند تونس سن ازدواج برای دختران ۱۸ سال و پسران ۲۰ سال ذکرشده است.
در ترکیه در ترکیه سن قانونی برای ازدواج ۱۸ سال تمام است این سن برای دختر و پسر یکسان است. بر اساس قوانین جزایی در ترکیه ازدواج با یک کودک زیر سن به‌مثابه کودک‌آزاری شناخته می‌شود. مجازاتی از قبیل زندان شامل حال مجرمان خواهد شد. سن ازدواج در افغانستان برای دختران ۱۶ سال است و برای پسران ۱۸ سال. همچنین سن قانونی ازدواج در کشور مالزی و عراق نیز برای دختران و پسران ۱۸ سال است. مطابق قانون مصوب سوریه، سن قانونی ازدواج برای دختران ۱۶ سال و برای پسران ۱۷ سال است.
نگاهی به آمار ازدواج کودکان در ایران
بررسی بر روی هفت استان دارای بیشترین آمار ازدواج کودکان نشان داد ۱۳.۷ درصد ازدواج‌ها در مناطق شهری و حدود ۲۰ درصد در مناطق روستایی در سنین زیر ۱۸ انجام می‌شود که سن کودکی است.
زهراکهرام، دبیر سمینار ازدواج کودکان در مناطق حاشیه سال ۹۷ در خصوص آمار و ارقام ازدواج کودکان در ایران بیان کرد: ۱۷ درصد ازدواج دختران در ایران پیش از رسیدن به ۱۸ سالگی بوده و تازه‌ترین آمار ثبت‌شده در سازمان ثبت‌احوال کشور در ۹ ماهه‌ی اول سال ۹۴ نشان می‌دهد بیش از ۵ درصد زنانی که در این مدت ازدواج‌کرده‌اند کمتر از ۱۵ سال سن داشته‌اند یعنی ۲۸ هزار و ۲۴۲ نفر قبل از رسیدن به ۱۵ سالگی ازدواج‌کرده‌اند و بیش از ۲۰۴ هزار ازدواج دختران در سنین ۱۵ تا ۱۹ سال در این دوره از سال ثبت‌شده است.
طبق آمارهای رسمی سالانه، ۱۸۰ هزار نفر زیر ۱۸ سال ازدواج می‌کنند که درواقع ۲۴ درصد از کل ازدواج‌ها در ایران را شامل می‌شود.
طی سال‌های اخیر طبق آمارهای ثبت‌شده ازدواج کودکان ۱۰ تا ۱۴ ساله در سال ۹۳ دارای بالاترین نرخ با تعداد ۴۰ هزار و ۲۲۹ نفر بوده است.
این آمار در خصوص کودکان زیر ۱۰ سال در سال‌های ۹۰، ۹۱، ۹۲، ۹۳ و ۹۴ به ترتیب ۲۲۰، ۱۸۷، ۲۰۱، ۱۷۶ و ۱۷۹ بوده است و این احتمال وجود دارد که به دلیل عدم ثبت ازدواج در برخی موارد آمار بیشتر از این مقدار است.
پراکندگی ازدواج کودکان در شهرهای مختلف کشور: خراسان رضوی در رتبه نخست و آذربایجان شرقی و سیستان و بلوچستان به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
بتول سلیمی منش پژوهشگر و محقق اجتماعی دراین‌باره می‌گوید: طبق آمارهای رسمی سالانه، ۱۸۰ هزار نفر زیر ۱۸ سال ازدواج می‌کنند که درواقع ۲۴ درصد از کل ازدواج‌ها در ایران را شامل می‌شود.
این پژوهشگر یادآور شد: پراکندگی ازدواج کودکان در شهرهای مختلف کشور بدین نحو بوده که خراسان رضوی در رتبه نخست و آذربایجان شرقی و سیستان و بلوچستان به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند البته در استان لرستان نیز با پدیده ازدواج کودکان مواجه هستیم اما نسبت به دیگر نقاط کشور آمار کمتری دارد.
چندی پیش در «گزارش وضعیت اجتماعی و فرهنگی ایران» توسط مرکز آمار ایران، مشخص‌شده است که تنها در بهار امسال بالغ بر ۷۰۰۰ ازدواج دختربچه ۱۰ تا ۱۴ ساله و یک ازدواج دختربچه کمتر از ۱۰ سال به ثبت رسیده است.
اگر به تصویر بالا نگاهی دقیق بیندازیم متوجه می‌شویم تقریباً نیمی از ۴۳۰۰ ازدواج افراد بین ده تا پانزده سال به طلاق انجامیده یا به دلیل اختلاف سنی زیاد مرد منجر به بیوه شدن زن بعد از فوت همسر شده است. همین نکته می‌تواند به ما این مسئله را یادآور شود که چنانچه این دختران و پسران در سن بالاتری ازدواج‌کرده بودند میزان جدایی و بیوگی می‌توانست کاهش یابد. نوجوانان در پروسه پیچیده و سخت طلاق درگیر نشوند و همچنین فرزندان شان شرایط روانی و عاطفی بهتری را تجربه کنند.
دلایل و پیامدهای ازدواج کودکان
با توجه به تصویر بالا می‌توان دید که فقر از عمده‌ترین دلایلی است که سبب ازدواج زودهنگام می‌شود. بیشترین آمار مربوط و به استان‌های محروم ایران است. با تزلزل اوضاع اقتصادی شاهد افزایش نرخ ازدواج کودکان در ایران هستیم که بیشتر در حاشیه شهرها، استان و شهرهای محروم این اتفاق رخ می‌دهد. از دیگر عوامل می‌توان به کنترل بدن زن و میل جنسی او اشاره کرد. دیدگاهی سنتی که می‌ترسد چشم و گوش دختران بعد از بلوغ باز شود و رابطه خارج از ازدواج را تجربه کنند. حال‌آنکه با آموزش و تربیت صحیح می‌توان چنین دل‌نگرانی‌هایی را کاهش داد. از دیگر دلایل این پدیده کم‌سوادی والدین است. معمولاً کودک همسری در بین خانواده‌هایی رواج دارد که سطح تحصیلات کمی دارند یا کاملاً بی‌سواد هستند. قطعاً افزایش سطح سواد نگاه سنتی و اشتباه به فرزندان وزندگی را تحت تأثیر قرار می‌دهد .
عوارض ازدواج زودهنگام عبارت است از:
یکی از عوارض مهم کودک همسری بارداری زودهنگام است چنانچه مطابق با آمار ۳۴۶ نوزاد در بهار سال جاری متولدشده‌اند که مادران آنها کمتر از ۱۵ سال داشته‌اند و این در حالی است که باید پرسید کودک ۱۵ ساله چگونه می‌تواند برای کودک دیگر مادری کند؟ همچنین به دلیل سن کم این دختران مشکلات جسمانی و روانی حاصل از بارداری و زایمان نیز می‌تواند برای آنها ایجاد می‌شود. این آمار برای دختران ۱۵ تا ۱۹ ساله نیز بالغ‌بر ۱۶۰۰۰ ولادت بوده است. ازدواج زودهنگام عوارض مضر دیگری نیز برای زنان دارند.
- محرومیت از تحصیل
- حاملگی ناخواسته
- به خطر افتادن سلامت
- به خطر افتادن سلامت جنسی
- مرگ‌ومیر مادران (مرگ‌ومیر دخترانی که در سنین کودکی ازدواج‌کرده و حامله می‌شوند، چهارتا پنج برابر بیش از افرادی است که در سن بلوغ و قانونی باردار می‌شوند و این خود نوعی قتل است.)
- کودک همسری با حقوق اساسی کودکان متعارض است، چراکه حق کودکی را از آنان سلب می‌کند و همچنین حق رشد و بقا کودک را درخطر قرار می‌دهد و حتی ممکن است مانع تحصیل او نیز شود.
- کودک همسری تبعات و آسیب‌هایی ازجمله جدایی ناگهانی کودکان از دنیای کودکانه، ناتوانی جسمی دختران برای مادر شدن و مشکلات زایمان‌های زودهنگام، ناتوانی در نگهداری از زندگی و فرزند را دارد.
- از تبعات دیگر کودک همسری می‌توان به بیوه شدن زودهنگام، طلاق و حتی طلاق‌های عاطفی برخی زوجین پس از افزایش سن اشاره کرد.بسیاری از افراد با ازدواج در سنین کودکی و بعد از بلوغ فکری تناسبی بین ازدواج شان با معیارهای خود نمی‌بینند که به دلیل نداشتن شرایط جدایی این رابطه به یک طلاق عاطفی منتهی می‌شود.
- کودک همسری باعث استثمار، ازجمله کار خانگی، روستایی یا اشتغال خارج از منزل می‌شود.
- کودک همسری نوعی کودک‌آزاری با ابعاد جسمی، عاطفی و ذهنی است.
- آسیب‌هایی مثل خشونت، خیانت، همسرکشی، افسردگی و آمار بالای سقط‌جنین و … را می‌توان از تبعات ازدواج زودهنگام کودکان نام برد.
- باز ماندگی از تحصیل، تهدید سلامت، ورود به بازار کار سیاه برای پسران و …همگی از دیگر تبعات ازدواج کودکان است که حال و آینده کودک را ویران می‌کند.
راهکارهایی برای خروج از ازدواج کودکان
تغییر قانون سن ازدواج مسلماً مهم ترین کاری است که حاکمیت باید انجام دهد. در کنار آن آموزش، بهبود وضعیت اقتصادی نواحی روستایی و حاشیه‌نشین توسط دولت و همچنین کمک سازمان‌های مردم‌نهاد، افزایش آگاهی دربارۀ عواقب کودک همسری و قدرت بخشی اقتصادی به فرودستان راه‌هایی است که می‌تواند باعث کاهش کودک همسری شود. ازدواج مسئولیت خطیری است که نمی‌توان بر روی دوش‌های کودکان نهاد که از پس آن بر نمی آیند. ازدواج قراردادی مسئولیت آفرین است. چطور کودکی که در ۱۸ سالگی حق رای پیدا می‌کند، یا حق رانندگی یا حق بستن و امضای قرارداد مالی، می‌تواند در سنین کمتر ازدواج کند؟ حق تعیین سرنوشت یک ملت را به دست کودک ۹ ساله نمی‌سپاریم. نمی‌گذاریم کودک ۱۳ ساله رانندگی کن.د به او حق سرپرستی اموال به ارث رسیده‌اش را هم نمی‌دهیم. چطور در این امور به او اعتماد نمی‌کنیم اما حق تعیین سرنوشت یک خانواده که سازنده یک جامعه است را به او می‌سپاریم؟